ΝΙΚΟΣ ΔΗΜΟΥ: ΤΟ ΑΠΟΛΥΤΟ ΚΑΙ ΤΟ ΤΑΒΛΙ

Η πρώτη έκδοση (1983).

Οι παρακάτω ερωταπαντήσεις στήθηκαν από εμένα, και προέρχονται από το βιβλιο του Νίκου Δήμου "Το απόλυτο και το τάβλι" (Πατάκης-2009). Είναι μια πραγματεία για τον σκεπτικισμό- αυτού του τόσο άγνωστου και πολύτιμου φιλοσοφικού "τρόπου". Έχει πολύ ενδιαφέρον.  

Ποιοι είναι τέλος πάντων αυτοί οι σκεπτικοί; 

«Οι νηστεύοντες την βεβαιότητα».

Μα, μπορείς να αμφισβητήσεις την καρέκλα που κάθεσαι;

«O σκεπτικός ποτέ δεν αμφισβήτησε τα φαινόμενα –

μόνο την ερμηνεία τους. Και μάλιστα δεν αμφισβητεί καν όλες τις γνωστικές προτάσεις, αλλά τις δογματικές».

Πότε αρχίζει ο σκεπτικισμός;

«Πολύ πριν από τον Σέξτο τον Εμπειρικό.  Σαν σχολή η Σκέψη αρχίζει από τον Πύρρωνα (300 π.Χ.). Άλλα με τον προσωκρατικό Ξενοφάνη, εμφανίζεται για πρώτη φορά στην ιστορία της δυτικής σκέψης η αμφιβολία για τη γνώση και η σχετικότητα».

Και ο Σωκράτης;

«Τελικά, ίσως η απορία του Σωκράτη να άφησε πιο έντονα ίχνη από τις θετικές του διδασκαλίες».

Είναι η εποχή μας εποχή σκεπτικισμού;

«Είναι μια εποχή ανάλυσης, αμφισβήτησης και επιστημολογικής αναζήτησης. Είναι χαρακτηριστικό πόσο ασχολήθηκαν με το επιστημολογικό πρόβλημα φιλόσοφοι τόσο διαφορετικοί μεταξύ τους όπως ο Russel, o Husserl, o Popper, κι ο Wittgenstein. Όλοι τους δεν κατάφεραν τελικά να ξεπεράσουν τον «σκεπτικό» δαίμονα (παρ’ όλες τις διακηρύξεις τους για το αντίθετο)».

Ήταν ο Popper σκεπτικιστής;           

«O Popper αποδέχεται ανοιχτά πως: «αντικειμενική βεβαιότητα απλούστατα δεν υπάρχει». Και στην αυτοβιογραφία του επιβεβαιώνει πως «δεν μπορούμε να έχουμε γενικό κριτήριο της αλήθειας», «ούτε καν για μαθηματικές προτάσεις», όπως δεν έχουμε και «γενικό κριτήριο για την εγκυρότητα (validity)». Μόνος ένας σκεπτικιστή μπορεί να γράψει την Ανοιχτή Κοινωνία. Η λέξη κλειδί εδώ είναι  α ν ο ι χ τ η. Το  ά ν ο ι γ μ α  σε όλες τις απόψεις είναι το πρώτο γνώρισμα της σκεπτικής στάσης».

Και ο Hume;

Για τον Hume, η λύση βρίσκοταν στην ανθρώπινη «φύση» -που αγνοώντας το χώρο της λογικής (όπου ο σκεπτικός δικαιωνόταν απόλυτα), έδινε στον άνθρωπο την απαραίτητη πίστη (ή πεποίθηση) για να ζήσει. «Ριζική πυρρώνική αμφιβολία από τη μια πλευρά, που μετριάζεται από την άλλη από τις φυσικές (ζωικές) τάσεις να πιστεύουμε». Ένας «μετριοπαθής σκεπτικισμός».

Συκοφαντήθηκε ο σκεπτικισμός;

«Από αιώνες οι δογματικοί –συντριπτική πλειοψηφία των φιλοσόφων – καθορίζουν τις συνέπειες του σκεπτικισμού σαν ολέθριες. Οι σκεπτικοί ήταν πάντα το μίασμα, οι παρίες της φιλοσοφίας. Στις ιστορίες των μεγάλων συστημάτων, είναι ζήτημα αν τους αξίωναν με μία υποσημείωση. Ο Καντ τους αποκαλεί αναρχικούς και «νομάδες που απεχθάνονται κάθε συστηματική καλλιέργεια της γης». Ο Hegel ονομάζει το σκεπτικισμό παράλυση και αρνητισμό. Αλλά και το Μαρξιστικό Λενινιστικό Λεξικό της Φιλοσοφίας γράφει πως ο σκεπτικισμός στην ευρύτερη έννοια του «…είναι ασυμβίβαστος με κάθε μορφή επαναστατικής στάσης. Οι εκκλησιαστικοί δεν είναι λιγότερο οξείς». Ο Γρηγόριος ο Νανζιαζηνός τον λέει «νόσημα», ο Νικόλαος Καβάσιλας αποκαλεί τον Πύρρωνα «καταραμένο» . Αλλά και ο Λούθηρος.

Πότε χρειάζεται ο σκεπτικισμός;

«Ο Σέξτος ήταν κι εδώ σαφής: Η σκεπτική αγωγή είναι φάρμακο. Δίνεται όταν αρρωσταίνεις. Ο ένας μπορεί να το πάρει κάθε μέρα – ο άλλος μια φορά το χρόνο. Δεύτερο –και πιο σημαντικό- ο σκεπτικός δεν αναιρεί ούτε αναστέλλει κάθε πεποίθηση- αλλά μόνο δόγματα.»

Ποια είναι η οίηση των δογματικών;

Μα ότι νομίζουν ότι ξέρουν τα πάντα. Κι ότι, επειδή ξέρουν τα πάντα, ζητούνε να επιβάλουν αυτή την αλήθεια και στους άλλους. Και να νομοθετήσουν. Και να αξιολογήσουν. Και να καταδικάσουν. Στην οίηση του δογματικού, ο σκεπτικός αντιτάσσει την ταπεινότητα του σωκρατικού ουδέν οίδα. Στην απόκοσμη ψυχρότητα του, αντιπαραθέτει την ανθρωπιά, την απλότητα και το χιούμορ. Θα μπορούσατε να σκεφτείτε δυο αφηρημένους τύπους πιο διαφορετικούς από τον αφηρημένο Έγελο και τον πολύ συγκεκριμένο Μονταίνιο; Τον Μονταίνιο τον λαίμαργο, τον φιλήδονο, των εραστή των βιβλίων και των γάτων, τον τρομοκρατημένο από το θάνατο;».

Γιατί ονομάσατε τη μελέτη «Το απόλυτο και το τάβλι»;

«Η διαφορά ανάμεσα στον Ακινάτη και στον Hume δεν είναι τόσο στη σκέψη –είναι στο γεγονός πως ο Hume, όταν κουραστεί από την άκαρπη φιλοσοφική αναζήτηση, την παρατάει και το ρίχνει στο τάβλι. Και το γράφει: Γευματίζω, παίζω ένα παιχνίδι τάβλι, συζητάω και χαίρομαι με τους φίλους μου. Και όταν μετά από τρεις ή τέσσερις ώρες διασκέδασης ξαναγυρίζω σε αυτούς τους διαλογισμούς, φαίνονται τόσο κρύοι και τραβηγμένοι και γελοίοι, που δεν μου κάνει καρδιά να ξαναμπώ μέσα τους παραπέρα».

Ποια είναι η σχέση του δογματικού με την αλήθεια;

«Είναι ένας φανατικός της αλήθειας -και ένας εραστής της ζωής. Ενδόμυχα, είναι φανατικότερα προσηλωμένος στην αλήθεια από τον δογματικό –γι’ αυτό και δεν ανέχεται το μεταφυσικό καπέλωμα. Ο σκεπτικός πολεμάει  για την αλήθεια αλλά δεν ζει από την αλήθεια. Δεν εξαρτάται από αυτήν. Αντίθετα με το δογματικό, που θα αυτοκτονούσε αν διαψεύδονταν η πεποίθηση του –τούτος το ρίχνει στο τάβλι. Μπορεί να ζήσει και χωρίς ιδέες –γιατί αντλεί τη δύναμη του από τη ζωή, από τη φύση του».

Θα μπορούσε να πει κανείς πως η σκεπτική στάση είναι ο μόνος καθαρός ανθρωπισμός.

«Ο άνθρωπος είναι στο κέντρο –δεν υπάγεται πουθενά, δεν ανήκει σε κανένα σύστημα, δεν αντλεί την ουσία ή την αξία του από αλλού, δεν εξαρτάται από τίποτα. Είναι ελεύθερος και αυτάρκης».

Τελικά μια πορεία προς την ωριμότητα…

«Η προσπάθεια του σκεπτικισμού να θεραπεύσει τους δογματικούς, είναι η προσπάθεια για να απαγκιστρωθεί ο άνθρωπος από τα πλέγματα της ιστορικής παιδικής ηλικίας –όπου έχει ανάγκη από σιγουριά και θαλπωρή. Είναι ο δύσκολος δρόμος για την ωριμότητα».

Οι σκεπτικοί είναι συντηρητικοί ή αναρχικοί της ηθικής;

«Ούτε το ένα ούτε το άλλο. Όταν λένε πως τηρούν τους δεδομένους κανόνες, δεν σημαίνει πως δεσμεύονται από αυτούς –όπως οι πραγματικοί συντηρητικοί. Οι σκεπτικοί γενικά, δεν έχουν «αρχές» μόνιμες και απόλυτες –έχουν κανόνες πρακτικούς που λειτουργούν περισσότερο σαν πλαίσια συμπεριφοράς».

Είναι το φάρμακο για τους φανατικούς η σκεπτική αγωγή;

«Αν η σκεπτική αγωγή αποδείχθηκε χρήσιμο φάρμακο που θεραπεύει τους δογματικούς –θα ήταν πιο σωτήριο αντίδοτο για τους φανατικούς, τους οραματιστές και τους ουτοπιστές. Οι τελευταίοι αυτοί –που εμφανίζονται τόσο συμπαθείς και άκακοι- είναι από τους πιο επικίνδυνους. Στην προσπάθεια τους να πραγματοποιήσουν την (δογματική πάντα) ουτοπία τους, βάζουν όλο τον κόσμο στο προκρούστειο κρεβάτι τους. Κι έχουν κόψει περισσότερα κεφάλια (ή πόδια) απ’ ό,τι όλοι οι κακούργοι μαζί. Στην πολιτική δεν έχουμε πια ανάγκη από αλήθειες αλλά από δουλειά».

Μπορεί να ζήσει ο άνθρωπος χωρίς το σίγουρο, το δεδομένο, το απόλυτο;

«O Σέξτος βεβαιώνει ότι μπορεί. Και λέει πως η εποχή του σκεπτικού, η απόσταση από τα πράγματα, η έλλειψη πάθους και φανατισμού, η από-προσκόλληση, του χαρίζει την αταραξία. Οι σοφοί των ελληνιστικών χρόνων υποστήριζαν, πως μόνον αυτή η ευτυχία είναι πραγματική και διαρκής. Η αλυπία. Η γαλήνη. Η αταραξία. Τη χαρά της διανοητικής εντιμότητας, της διαύγειας και της σαφήνειας μόνον ο σκεπτικός μπορεί να τη νιώσει. Κάθε άλλος φιλόσοφος κάπου κάνει παραχωρήσεις για να στηρίξει τις αλήθειες του. Μόνον ο σκεπτικός περπατάει στην άκρη του γκρεμού βλέποντας και τραγουδώντας».

Και σιγά σιγά βλέπουμε πως από τα μεγάλα φιλοσοφικά συστήματα, που τόσο θαυμάζουμε, λίγα κέρδισε η ανθρωπότητα…

«Έμειναν μόνο κάτι ποιητικές ενορατικές στιγμές, κάτι ιδιοφυείς κατασκευές και κάτι αξιοθαύμαστες ταξινομήσεις. Έμειναν και κάτι δυσάρεστα: απολυταρχική θεωρία και πράξη, δογματισμός και συντηρητισμός, μισαλλοδοξία και ανελευθερία. Ενώ από τους ταπεινούς και ανώνυμους σκεπτικούς, από τους ενοχλητικούς αυτούς αμφισβητίες, προέκυψε ό,τι πιο θετικό υπάρχει σήμερα στο χώρο των ιδεών: η κριτική σκέψη, η επιστημονική μέθοδος, η αντιδογματική στάση, η δημοκρατική πολιτική θεωρία, η ανεκτικότητα και ο φιλελευθερισμός».

Και τα φαινόμενα τι ρόλο παίζουν;

«Το φαινόμενο στην κλασική φιλοσοφία είναι μόνον ένα σημαίνον, ένα τεκμήριο, ένα δείγμα, μια απόδειξη. Καθεαυτό, δεν είναι τίποτα. Αντίθετα, στη σκεπτική αγωγή, το φαινόμενο είναι απόλυτο. Είναι το μόνο αναμφισβήτητο, το μόνο εναργές. Η σκεπτική άσκηση οδηγεί στην απαλλαγή του από τις διάφορες σημασίες, ερμηνείες, ονομασίες. Και ξαφνικά, το φαινόμενο αναδύεται στην απόλυτη λαμπρότητα του –κι ο κόσμος γίνεται καινούργιος, όπως την πρώτη μέρα της δημιουργίας».

Συνεπάγεται μοναξιά η στάση του σκεπτικού;

"O σκεπτικός δεν είναι πιο μόνος από τους άλλους ανθρώπους. Ίσα ίσα, οι σχέσεις του με τους άλλους πρέπει να είναι αυθεντικότερες. Μερικές στιγμές μόνο μπορεί να νιώθει έντονη αίσθηση μοναξιάς –γιατί δεν έχει αυταπάτες. Δεν έχει την ψευδαίσθηση του συλλογικού ανήκειν. Για αντιστάθμισμα, έχει τη σπάνια αλλά συγκλονιστική εμπειρία της πραγματικής επικοινωνίας. Με τον άλλο, με την εικόνα, με τη λέξη, με τον ήχο, με το επέκεινα." 

         
Ευχαριστούμε, μας διαφωτίσατε!